De Grens_Dir sid nët vergiess

21 augustus 2018

De graven en het concentratiekamp van Esterwegen liggen weliswaar een flink eind van de Gronings-Duitse grens, maar Martha en ik hadden al vaak overwogen deze plaatsen te bezoeken, en uiteindelijk vonden we de geografische afstand in dit geval niet echt van belang. 'Esterwegen' hoort bij ons Grensproject!

En zo staan we op een warme augustusdag bij de begraafplaats Esterwegen voor oorlogsslachtoffers, een slordige 4 km buiten het dorp Esterwegen. Het is er rustig en stil, op het gekwinkeleer van de vogels en het hamerende geklop van een stratenmaker na.

De begraafplaats is smal en enige honderden meters diep. Er zijn monumenten opgericht voor allerlei slachtoffers van de nazi's. Zo is er een steen die een aantal Luxemburgse doden gedenkt: Dir sid nët vergiess. Ik ben het Luxemburgs niet machtig, en vermoed dat de zin betekent: Jullie zijn niet vergeten! Ik zie er tevens een wens in: Opdat jullie niet vergeten worden! 
Ook is er een herinnering voor Belgische vrijmetselaars. En waar de stratenmaker bezig is, zien we een groot monument dat de namen van alle straf- en concentratiekampen van het Emsland vermeldt op grote rechtopstaande stenen platen. De anonieme graven zijn genummerd, en in overzichtelijk rijen gerangschikt.

   Begraafplaats Esterwegen; ©FFG

Van deze begraafplaats rijden wij naar het straf- en concentratiekamp Esterwegen. Het ligt even buiten het dorp, midden in het boerenland. Er zijn niet heel veel bezoekers, alleen wat scholieren en gepensioneerde lieden zoals wij.
Kamp Esterwegen blijkt een van de oudste kampen van nazi-Duitsland te zijn geweest. Samen met het kamp Börgermoor werd Esterwegen een beruchte plaats. Tegenstanders van het naziregime, jehova getuigen, homo's en alles wat om wat voor reden het regime onwelgevallig was, belandden in Esterwegen en Börgermoor. In het laatste kamp ontstond het Moorsoldatenlied, dat ook in Esterwegen en elders gezongen werd, in weerwil van het verbod dat op het zingen van dit verzetslied rustte. 

Het kamp is thans een Gedenkstätte. We dwalen over het immense terrein waar informatieborden en foto's uit de oorlogstijd een huiveringwekkend wreed beeld tonen van de onbeschrijflijke toestanden die hier hebben geheerst.
Er is nog wel het een en ander te zien van het oorspronkelijke kamp. De trap die naar een nationaalsocialistisch monument voerde is er nog. Er is een foto van dat Denkmal bij geplaatst waarop de trap ook te zien is. Dan is er nog de fundering van een of andere fontein. De barakken zijn er niet meer, maar wie de moeite neemt het terrein te verkennen ziet duidelijk de oude indeling van het kamp, en de plekken waar eens die barakken stonden.

   Straf- en concentratiekamp Esterwegen; ©FFG

Er is een gedenkteken voor Carl von Ossietzky te zien, de Nobelprijswinnaar voor de Vrede. Hij stierf in Esterwegen aan de gevolgen van de behandeling die hij daar kreeg. Een ontroerende plek in het kamp is de hoge muur waardoor een nauwe opening loopt. De kampgevangenen vingen hier een glimp van de buitenwereld op. Het kunstwerk doet me denken aan de Laatste Blik bij het station van Nieuweschans. 

We ronden ons bezoek af met een korte wandeling in noordelijke richting. Via een loopbrug van cortèn staal komen we bij een hoogveengebied dat opengesteld is voor wandelaars. Helaas ontbreekt ons de tijd voor een tocht. Maar we komen terug!

hoogveengebied Esterwegen; ©FFG

De Grens_een oude liefde

5 augustus 2018

   Borsumer Schöpfwerk; ©FFG

De Kuhweg helemaal afgefietst, het viaduct van de A31 over, dan nog meer Kuhweg, vervolgens linksaf de Siedler Strasse op, aan het eind daarvan rechtsaf de Sandkämpe op, de Sandkämpe gaat over in Zum Gemeindespiek, en die wordt na een tijdje de Borsumer Strasse. Dat is de weg die je vanaf Bourtange naar de plek brengt waar je zijn wilt, bij Herbrum Wehr, de stuw van de Eems.

O, en waar ben ik dan precies? En wat valt daar te beleven? En heeft het iets met De Grens te maken?
De eerste vraag is gemakkelijk. Deze stuw van de Eems - en daarvan zijn er nogal wat - ligt vlak bij het dorpje Herbrum. Op enige honderden meters van de stuw ligt het sluizencomplex van Herbrum. 
Maar eerst die stuw. De Eems als zandrivier voert haar water van de bron bij Hövelhof in het Teutoburgerwoud naar de Noordzee. De Eems is echter ook een getijdenrivier. Met opkomend tij wordt het zeewater met grote kracht landinwaarts geduwd, gerekend vanaf de monding tot Herbrum zo'n slordige 60 km ver. Bij Herbrum heffen de krachten van zandrivier en getijdenrivier elkaar op. Dat is duidelijk waar te nemen. En het is ook nog eens fascinerend mooi!

   Eems zand- en getijdenrivier; ©FFG

En daarmee is de derde vraag al wel beantwoord. De Eems heeft een grens binnen haar eigen domein. Een intrinsieke grens, zogezeid. En zonder die grens zou de Eems niet zijn wat zij is. Deze intrinsieke grens is bijna tastbaar aanwezig. Vooral in de herfst en winter, wanneer het volop heeft geregend, en het water hoog langs de boorden klotst, dan zie je die schuimende, kolkende grensstreep het best. Ga vooral eens kijken.

Dus toch een grens, al zijn we bij de Herbrum stuw wel ver van de landsgrens vandaan. Voor Martha en mij is dat geen punt. We hebben een zwak voor de Eems. Beter gezegd: de Eems is een grote liefde van ons. En het weerzien van een geliefde brengt altijd vreugde! Die geliefde ziet er overigens wat pips uit. De droogte van deze zomer eist ook van de Eems een prijs. En het is ook nog eens laagwater.

We nemen hierna een kijkje bij de grote sluis van Herbrum. Jaren geleden toen Martha en ik daar ook rondneusden, riep de sluiswachter ons binnen. Vanuit de hoge uitkijkpost overzagen we het hele complex. Het was een boeiende ervaring, die ik graag nog eens zou willen meemaken. Kansloze wens, denk ik. De uitkijkpost ziet er verlaten en leeggehaald uit. De sluis zal wel volautomatisch bediend worden.

Uitrustend bij het punt waar de Eems en Dortmund-Ems-Kanal (DEK) uiteengaan zien we dat de meeuwen zich laten meedrijven op de stroom van de Eems. Dat betekent dat het water opkomt! We fietsen terug naar de stuw, en inderdaad, het waterpeil is in een klein half uur flink gestegen. De rivier heeft weer wat kleur gekregen!

Op weg naar Herbrum hebben we ook even gekeken bij het Borsumer Schöpfwerk. Een Schöpfwerk is een gemaal. Daar hebben we er inmiddels vele van gezien op onze omzwervingen door Oost-Friesland. Bij dit gemaal valt op dat de oevers vol slik liggen. Slik dat we kennen van de Eems. En even denken we dat dit de Eems is. Bijna goed, het is een afgesneden rivierarm. En ook rivierarmen hebben we volop gezien tijdens onze Eemsreis van 2012 tot 2014. Deze arm staat nog in verbinding met de Eems, vandaar al dat slik.

   Borsum Altarm Eems; ©FFG

   De Eems: een sliksloot; ©FFG